مقاله، شيوه هاي عملي امر به معروف و نهي از منكر از ديدگاه آيات و روايات
بسم الله الرحمن الرحيم
شيوه هاي عملي امر به معروف و نهي از منكر از ديدگاه قرآن و روايات
محقق: معظم رشيدي
چکیده:
امر به معروف و نهی¬ از منکر از مفاهیم و آموزه¬های اصیل اسلامی است و مهمترین شرایط انجام درست آن، شناخت معروف ها و منکرها و شرایط و شیوه های آن است و اگر کسی معروف و منکر نشناسد و از روشهای صحیح استفاده نکند نمی¬تواند دیگران را به انجام کاری دعوت و یا از انجام آن باز دارد و به جای ترویج معروف، منکر را ترویج می¬دهد.
عملکرد آمران و ناهیان در راستای امر به معروف و نهی از منکر بسیار مهم است تأثیر و تأثر دعوت آمر و ناهی در گرو صفات و شرایط شایسته است از جمله؛ بصیرت و آگاهی، هماهنگی حرف و عمل و… و این یک برنامه اساسی برای علماء، مبلغین و داعیان راه حق مي باشد كه در روند اصلاح جامعه تأثیر به سزای خواهد داشت.
کلید واژه: آمر، ناهی، معروف، منکر، عملکرد آمران، عملكرد ناهيان.
مقدمه:
در نظام اعتقادي اسلام، انسان به عنوان جزيي مستقل و بريده از ديگران نیست بلکه انسان داراي حياتي جمعي و زندگي اجتماعي است. او علاوه بر مسئوليت داشتن نسبت به عملكرد خويش در برخورد با ديگر اعضاي اين جامعه انساني هم تكاليفي بر عهده دارد.
از سوي ديگر اقتضاي طبيعي انسان، گرايش به شهوات و تمايلات نفساني است او همواره در معرض تن دادن به انواع رذايل و آلودگيها، تجاوز به حقوق ديگران و افتادن در ورطة هلاكت و گمراهي است و به اين دليل بود كه خداوند رسولان خويش را با شرايع و برنامههاي آسماني به مدد انسان فرستاد تا او را در مهار نمودن اين طبيعت سركش و تزكيه نفس طغيانگر ياري رسانده، هدايت و تربيت او را در تنگناهاي زندگي مادي به سوي خير و صلاح دو جهان عهدهدار شوند.
در اين مقاله تلاش بر اين بوده كه شيوه هاي درست و نادرست تبيين و مورد بررسي قرار گيرد و آمران و ناهيان با آگاهي يافتن اين روشها، مردم را با روش صحيح از منكرات باز دارند و آنها را به سوي خوبيها سوق دهند.
مفهوم شناسی
01مفهوم لغوی معروف
امر در لغت دو معنی دارد؛ یكی كار که جمع آن امور است و دیگری دستور و طلب که جمع آن اوامر است.
معروف از ماده «عرف» به معنای شناخته شده.
معروف، ضد منکر و آن هر چیزی است که در شرع پسندیده باشد و گوینده هر آن چه نفس به آن خوشی و آرامش یابد و آن را نیک شمرد.
02مفهوم اصطلاحی معروف
هر رفتاری که در میان مردم رایج باشد معروف است، اما به تدریج موارد کاربرد این واژه محدود و تنها به رفتارهایی اطلاق شده که از نظر مردم پسندیده است، از این رو، معروف معادل رفتار پسندیده و امر به معروف معادل به معنای دستور دادن به رفتارهای پسندیده است.
01مفهوم لغوی منکر
المُنْكَر: جمع مُنْكَرَات و مَناكِر [نكر]: آن چه كه بر خلاف رضاى خداوند متعال باشد اعم از قول يا فعل؛ متضاد اين كلمه (المَعْرُوف) است. منکر، خلاف معروف، غیر معین و غیر محقق است.
نقیض امر، و نهی به معنای زجر و منع است.
02مفهوم اصطلاحی منکر
فعل قبیح و ناشایسته و شگفت و امر قبیح که هر که ببیند انکار کند و نامشروع به معنی ناشایسته شده و نهی از منکر؛ بازداشتن از اعمال زشت و قبیح از گناه و اعمال خلاف دین.
منكر، ضد معروف و هر كاری است كه عقلها و خردهای سلیم، زشتی آن را حكم می¬كند یا این كه عقلها در زشتی و خوبی آن كار سكوت می‌كنند، سپس دین و شریعت بدی و زشتی آن را بیان می‌كند.
تعریف امر به معروف و نهی از منکر
امر به معروف عبارت است از؛ ارشاد به راه های رشد و نجات بخش و نهی از منکر عبارت است از؛ منع از آنچه با شریعت موافق نیست.
مهمترین شرط امر به معروف و نهی از منکر
01شناخت معروف و منکر
مهم ترین شرایط انجام درست امر به معروف و نهی از منکر، شناخت معروف ها و منکرها و شرایط و شیوه های آن است. اگر کسی معروف و منکر را نشناسد و از روشهای صحیح استفاده نکند نمی تواند دیگران را به انجام کاری دعوت و یا از آن باز دارد و به جای ترویج معروف در جامعه، منکر را ترویج می دهد. یک پزشک معالج زمانی می¬تواند به درمان بیمار بپردازد که درد را بشناسد و به نوع و ریشه های آن آگاه باشد .
02احتمال تأثیر
دومین شرط از شرایط امر به معروف و نهی از منکر، احتمال تأثیر است. همان طور که قبلاً گفتیم، امر به معروف و نهی از منکر کاری بیهوده و بی هدف نیست، برنامه ای است حساب شده با مقررات خاص و شرایط ویژه.
اهمیت این وظیفه همگانی به حدی است که خداوند بزرگ اجرای آن را حتی در صورت گمان قوی به تأثیر نداشتن امر به معروف و نهی از منکر، واجب می داند. از این رو مراجع بزرگ تقلید فرموده اند:
«حتی اگر احتمال زیاد دهیم که امر به معروف و نهی از منکر در جایی اثر ندارد، وجوب آن ساقط نمی شود، پس اگر گمان کنیم که اجرای آن تأثیر گذار است، واجب است به آن عمل کنیم».
مراحل تکاملی امر به معروف و نهی از منکر
مراحل امر به معروف و نهی از منکر به گونه¬ای دقیق و منظم سازماندهی شده است که اگر نظم و ترتیب ویژه آن رعایت نشود و برخی از مراحل آن زودتر یا دیرتر سامان گیرد نمی توان تأثیر مطلوبی داشته و پشتوانه نیرومند احکام الهی و ارزشهای اخلاقی باشد، این مراحل عبارتند از؛
01شناخت و آگاهی
آنچه قبل از هر چیزی در تحقق نظارت ملی دخالت دارد و کارساز است شناخت بدی ها و خوبی هاست، شناخت ارزشهای اخلاقی و احکام الهی است. اگر کسی با فرهنگ اسلامی، و ارزشهای اخلاقی آشنا نباشد و خوبی ها و بدی ها را از دیدگاه اسلام ناب، نشناسد نمی-تواند به اصل نظارت ملی عمل کند، زیرا هر ملتی، در هر مکتب و آئینی برای خودشان ارزشها و ضد ارزشهایی دارند و خوبی ها، بدی ها، بایدها و نبایدهایی می شناسند.
آمرین به معروف و ناهیان از منکر باید علم و آگاهی لازم به احکام الهی داشته باشند تا بتوانند مدافع و پاسدار آن از نظر کاربردی باشند.
امام علی -علیه السلام- می¬فرماید: «فمن امر بالمعروف شدّ ظهور المؤمنین و من نهی عن المنکر أرغم أنوف الکافرین؛ پس بر کسی که به نیکی ها سفارش کند پشتوانه محکمی برای مؤمنان خواهد بود و کسی که از زشتی ها باز دارد، بینی کافران را بر خاک مالیده است».
حال اگر کسی معروف و حدود و جوانب گسترده آن را نشناسد و زشتی ها و منکرات را نتواند به درستی تشخیص دهد، هرگز موفق نخواهد شد پشتوانه اجرائی احکام برای مؤمنین باشد.
02تبلیغ و تذکر گفتاری
یکی از مراحل آغازین نظارت عمومی و امر به معروف و نهی از منکر تبلیغ و سفارش و تذکر گفتاری به خوبی ها و نهی و بازداشتن گفتاری از زشتی هاست که هرگاه افراد در جامعه اسلامی عمل حرام یا ناپسندی را دیدند، با زبان نهی کنند و هرکجا نیکی و ارزشها را دیدند، تشویق کنند و با زبان به انجام نیکی ها سفارش کنند که از ساده¬ترین مراحل امر به معروف است و اثر چشمگیری دارد.
اگر تمام افراد جامعه آن را رعایت نمایند بسیاری از ارزشها رواج می یابد و ضد ارزشها شناخته می شود؛ زیرا انجام دهنده یک عمل، یک رفتار زشت، اگر در خانه یا مدرسه و… با نظارت عمومی مردم روبرو شود و مورد نکوهش قرار گیرد و همه کس از همه طرف به او بگویند: زشت است ترک کن، از عذاب الهی بترس و… مجرم سرانجام بیدار می¬شود و در زندگی اجتماعی احتیاط می کند و آشکارا مرتکب خلاف نمی گردد.
اما اگر گروهی مجرم را سرزنش کنند و برخی دیگر او را بستایند و بپذیرند آن شخص نه تنها اصلاح نمی شود و دست از زشتی ها بر نمی دارد بلکه در انجام جرم و جنایت دلگرم شده و دیگران را نیز آلوده می سازد.
03برخوردهای رفتاری
اگر مجرمی یا انجام دهنده رفتار ناپسندی با تبلیغ و تذکرات گفتاری به راه نیامد و حق را نپذیرفت و سفارشات و هشدارها در او اثر نگذاشت نوبت به برخوردهای رفتاری می¬رسد مانند:
- تذکرات تند و تهدید آمیز
- روی برگرداندن و قهر کردن و جداشدن
- گفتگو نکردن و سلام او را پاسخ ندادن و…
اگر همه افراد جامعه به گونه¬ای متحد و هماهنگ به برخوردهای رفتاری عمل کنند پس از آنکه تذکرات گفتاری را مطرح کرده باشند، تأثیر به سزای در رواج خوبی ها و انزوای بدکاران و نابودی زشتی ها دارد.
04اعمال باز دارنده
اگر مجرمی با تبلیغ گفتاری و برخوردهای رفتاری دست از زشتی ها و منکرات بر نمی- دارد و خود و جامعه را به تباهی و منکرات می¬کشاند، سرانجام باید با او به مبارزه برخاست و با اعمال بازدارنده بدی ها را از جامعه ریشه کن کرد؛ مانند:
- زدن و تنبیه های بدنی
- جنگ و مبارزه و کشتن و… تا مجرم آلوده بازگردد، اصلاح شود و یا اگر چون غده سرطانی چرکین با شمشیر و قدرت معالجه گردد و بر جای خود قرار گیرد و اصلاح شده یا از جامعه رانده و یا سرانجام کشته شود.
05بیزاری درونی
اگر مسلمان آگاه به معروف و منکر، در شرایطی قرار دارد که هیچ کدام از مراحل یاد شده را نمی¬توان انجام دهد، پس باید به فکر نجات خویش باشد و جان و قلب خویش را با بیزاری جستن و نگرانی درونی حفظ نماید و در دل از زشتی ها و بدی ها پاک باشد، تا در دل گرایش پیدا نکند و از انجام محرمات الهی هراسناک باشد.
جایگاه امر به معروف در قرآن
مسأله امر به معروف از همان روزهای اول بعثت در مکه مورد عنایت اسلام بوده است؛ به عنوان مثال در سوره والعصر که شعار مسلمانان به هنگام جدایی از یکدیگر بود و در اوائل بعثت در مکه نازل شده است، در جمله؛ تواصوا بالحق و تواصوا بالصبر، اشاره به امر به معروف و نهی از منکر دارد.
جایگاه امر به معروف نهی از منکر در روایات
علاوه بر آيات فراوان قرآن مجيد احاديث زيادى در منابع معتبر اسلامى نيز درباره اهميت اين دو وظيفه بزرگ اجتماعى وارد شده است كه در آنها به خطرات و عواقب شومى كه بر اثر ترك اين دو وظيفه در جامعه بوجود مي آيد اشاره گرديده، به عنوان نمونه:
امام باقر-علیه السلام- مي فرمايد: «ان الامر بالمعروف و النهى عن المنكر فريضة عظيمة بها تقام الفرائض و تامن المذاهب و تحل المكاسب و ترد المظالم و تعمر الارض و ينتصف من الاعداء و يستقيم الامر.
امر به معروف و نهى از منكر دو فريضه بزرگ الهى است كه بقيه فرائض با آنها برپا مىشوند، و بوسيله اين دو، راهها امن مىگردد، و كسب و كار مردم حلال مىشود، حقوق افراد تأمين مىگردد، و در سايه آن زمين ها آباد، و از دشمنان انتقام گرفته مىشود، و در پرتو آن همه كارها روبراه مىگردد.»
أبي شيبة الزهري از امام صادق -علیه السلام- روایت می کند: «لا دين لمن لا يدين الله بالأمر بالمعروف و النهي عن المنكر ؛ هر کس به امر به معروف و نهی از منکر ایمان ندارد، دین ندارد»
جایگاه آمرین به معروف و ناهیان از منکر
در سوره توبه آیه های «111و112» می¬خوانیم: «خدا از مؤمنان، جانها و مالهایشان را خرید تا بهشت از آنان باشد. آنان رزمندگانی هستند که در راه خدا می¬جنگند، دشمنان خدا را می¬کشند و در راه خدا کشته می¬شوند؛ وعده بهشت به آنان در تورات و انجیل و قرآن آمده است و…»
سپس می فرماید: «جان دادن و بهشت گرفتن برای شما مبارک باشد و خود را به این معامله بشارت دهید که رستگاری بزرگی است». در ادامه می¬فرماید:
«این مؤمنان جان بر کف، هم از لغزش های خود توبه می کنند، هم خدا را می پرستند و ستایش می- کنند و هم اهل روزه و رکوع و سجودند؛ این افرادند که امر به معروف و نهی از منکر می¬کنند و حدود الهی را پاس می¬دارند».
با یک نگاه سطحی به این دو آیه، سیما و صفات آمرین به معروف و ناهیان از منکر بر ما روشن می¬شود، آنها افرادی جان بر کف و شجاع هستند، فریادشان در روز، با اشک و توبه و رکوع و سجودشان در شب همراه است. هشدار آنان به خلافکاران، همراه با حفاظت و پاسداری خودشان از قانون الهی است.
صفات آمران و ناهیان
کسی که دیگران را به خوبی و ارزش ها دعوت می کند، یا آنان را از گناهان و زشتی ها و مفاسد نهی می کند، برای آنکه در این دعوت موفق باشند باید صفات و شرایطی داشته باشند. در اینجا به برخی از این صفات که شایسته است در امر به معروف و نهی از منکر کننده وجود داشته باشد، اشاره می شود.
01هماهنگی حرف و عمل
مردم بیشتر از حرف به عمل انسان امر معروف و نهی از منکر کننده می نگرند و از رفتارش از سخنش تأثیر می پذیرند؛ خداوند در قرآن کریم می¬فرماید: «أَتَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبرِِّ وَ تَنسَوْنَ أَنفُسَكُمْ وَ أَنتُمْ تَتْلُونَ الْكِتَابَ أَ فَلَا تَعْقِلُون آيا مردم را به نيكى فرمان مىدهيد و خود را فراموش مىكنيد، با اينكه شما كتاب [خدا] را مىخوانيد؟ آيا [هيچ] نمىانديشيد»؟
اصولاً يك برنامه اساسى مخصوصاً براى علماء، مبلغين و داعيان راه حق اين است كه؛ بيش از سخن، مردم را با عمل خود تبليغ كنند.
از این رو شخص آمر و ناهی، باید خودش آراسته به خوبی ها و منزه و وارسته از بدی ها باشد تا تبلیغ و دعوتش مؤثر باشد. دعوت عملی مؤثرتر از دعوت زبانی است و اگر کسی خودش نسبت به گفته هایش مقید و متعهد نباشد، بر دیگران نمی تواند تأثیر بگذارد علاوه بر این تعارض بین گفتار و رفتار است و بسیار ناپسند می باشد.
باید توجه داشت که راه دین و گفته ها و توصیه های دین کار مشکلی نیست که انسان از عمل به آن ناتوان باشد. دین آمده تا ما انسانها را از آلودگی دور کند و به خوبی و پاکی دعوت کند و هر کس به دین معتقد باشد، به راحتی می¬تواند به آن پایبند باشد. البته نقش شیطان و نفس اماره به عنوان موانع موفقیت در این راه است لکن راه غلبه بر آنها را نیز خود دین به ما آموخته است.
بنابراین آمران و ناهیان اگر حرفشان با عملشان هماهنگ نباشد مورد لعن خداوند متعال قرار می گیرند؛ از این رو حضرت علی -علیه السلام- در خطبه نهج البلاغه می فرماید:
«لعن الله الآمرین بالمعروف التارکین له، والناهین عن المنکر العملین به ؛نفرین بر آنان که امر به معروف می کنند و خود ترک می نمایند، و نهی از منکر دارند و خود مرتکب آن می¬شوند».
و با توجه به این آیه شریفه؛ «التَّئبُونَ الْعَبِدُونَ الحَْمِدُونَ السَّئحُونَ الرَّاكِعُونَ السَّاجِدُونَ الاَْمِرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّاهُونَ عَنِ الْمُنكَرِ وَ الحَْفِظُونَ لحُِدُودِ اللَّهِ وَ بَشِّرِ الْمُؤْمِنِينَ ؛ اينان همان از گناه پشيمانان، خداپرستان، حمد و شكر نعمتگزاران، روزهداران، نماز با خضوع گزاران، امر به معروف و نهى از منكر كنندگان و نگهبانان حدود الهىاند و مؤمنان را بشارت ده».
یعنی آن آمرین به معروف و ناهیان از منکر که «التائبون، العابدون، آلحامدون، السائحون، الراکعون، الساجدون» نیستند، هنوز این مراحل را طی نکرده¬اند ولی می خواهند آمر به معروف و ناهی از منکر باشند، خدا چنین مردمی را لعنت می کند.
02بصیرت و آگاهی
کسانی که امر به معروف و نهی از منکر می کنند، باید معروف و منکر را بشناسد و شیوه را هم بدانند. قرآن می فرماید: «قُلْ هَاذِهِ سَبِيلىِ أَدْعُواْ إِلىَ اللَّهِ عَلىَ بَصِيرَةٍ أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنىِ وَ سُبْحَانَ اللَّهِ وَ مَا أَنَا مِنَ الْمُشْرِكِينَ؛ بگو: طريقه من و پيروانم همين است كه خلق را به خدا با بينايى و بصيرت دعوت كنيم و خدا را از شرك و شريك منزه دانم و هرگز به خداى يكتا شرك نياورم».
راهی كه در این آيه شريفه آمده همان دعوت با بصيرت و يقين به سوى ايمان محض و توحيد خالص است و معلوم است كه در چنين سبيلى تنها كسانى شركت دارند كه در دين مخلص براى خدا باشند و عالم به مقام رب العالمين و داراى بصيرت و يقين بوده باشند.
آرى! كسى كه غافل از خدا و ايمن از عذاب خدا و اعراض كننده از آيات او و از ياد او است چگونه ممكن است داعى به سوى او باشد؟ با اين كه خداى تعالى در آيات بىشمارى دارندگان اين اوصاف را به ضلالت و كورى و خسران توصيف كرده و اين سنخ اوصاف، با هدايت و ارشاد به هيچ وجه جمع نمىشود.
03صبر و اراده قوی
کسی که بنا دارد به وظیفه مهم امر به معروف عمل کند نباید کار خود را بر اساس قهر و صلح مردم تنظیم کند. قرآن می فرماید: «يَابُنىََّ أَقِمِ الصَّلَوةَ وَ أْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ وَ انْهَ عَنِ الْمُنكَرِ وَ اصْبرِْ عَلىَ مَا أَصَابَكَ إِنَّ ذَالِكَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُور اى فرزند عزيزم، نماز را به پا دار و امر به معروف و نهى از منكر كن و (بر اين كار از مردم نادان) هر آزار بينى صبر پيش گير، كه اين نشانهاى از عزم ثابت (مردم بلند همّت) در امور عالم است».
ِ مسلم است كه در همه كارهاى اجتماعى مخصوصاً در برنامه امر به معروف و نهى از منكر، مشكلات فراوانى وجود دارد و سود پرستان سلطهجو، و گنهكاران آلوده و خودخواه، به آسانى تسليم نمىشوند، و حتى در مقام اذيت و آزار، و متهم ساختن آمران به معروف و ناهيان از منكر بر مىآيند كه بدون صبر و استقامت و شكيبايى هرگز نمىتوان بر اين مشكلات پيروز شد.
«عزم» به معنى اراده محكم است و تعبير به «عزم الامور» در اينجا يا به معنى كارهايى است كه دستور مؤكد از سوى پروردگار به آن داده شده است و يا كارهايى كه انسان بايد نسبت به آن عزم آهنين و تصميم راسخ داشته باشد، و هر كدام از اين دو معنى باشد اشاره به اهميت آن ست.
علی-عليه السلام- می فرماید: «اصبر على ما أصابك من المشقة و الأذى في الأمر بالمعروف و النهي عن المنكر» . بر بلاها و مشقّتها و اذيتها كه در راه امر به معروف و نهى از منكر به تو مىرسد صبر كن».
4.سعه صدر
همین که حضرت موسی مأمور تبلیغ شد، از خداوند روح بزرگ و سعه صدر خواست و خداوند دعای او را مستجاب کرد، لذا موسی با روحیه¬ای قوی به سراغ فرعون رفت. با این توجه امر و نهی بدون این روحیه، امکان ندارد.
کسی که امر به معروف و نهی از منکر می کند، در برابر تمایلات مردم ایستاده است و قهراً از ناحیه بعضی مردم مورد نامهربانی قرار خواهد گرفت. او اگر سعه صدر نداشته باشد، با یکی دو برخورد تند از طرف مردم، از انجام وظیفه دست بر خواهد داشت. قرآن در نشانه بندگان خوب خود می فرماید: «وَ عِبَادُ الرَّحْمَانِ الَّذِينَ يَمْشُونَ عَلىَ الْأَرْضِ هَوْنًا وَ إِذَا خَاطَبَهُمُ الْجَهِلُونَ قَالُواْ سَلَامًا ؛ و بندگان خاص خداى رحمان آنان هستند كه بر روى زمين به تواضع و فروتنى راه روند و هر گاه مردم جاهل به آنها خطاب (و عتابى) كنند با سلامت نفس (و زبان خوش) جواب دهند».
مگر به انبیا نسبت جنون؛ «إِنَّكَ لَمَجْنُون» ، سحر؛«فَقَالَ إِنْ هَاذَا إِلَّا سحِْرٌ يُؤْثَر» ُ، سفاهة«إِنَّا لَنرََئكَ فىِ سَفَاهَة» ، گمراهی، «إِنَّا لَنرََئكَ فىِ ضَلَالٍ مُّبِينٍ» ، نمی دادند؟
دعوت به حق و امر به معروف و نهی از منکر، کار انبیاست و مشکلات انبیا را نیز خواهد داشت. انبیا تهمت را با صبر و سعه صدر پشت سر می گذاشتند. برای مثال، درباره کسانی که می گفتند: «ما تو را سفیه می بینیم، می فرمودند: «لَيْسَ بىِ سَفَاهَة».
ولی با ید توجه داشته باشیم ما زیر نظر خداوند هستیم و خداوند هر لحظه کار های ما را می بیند و به ما توجه دارد.« وَ اصْبرِْ لِحُكمِْ رَبِّكَ فَإِنَّكَ بِأَعْيُنِنَا». .
5.حسن خلق و نرم خویی
آمران و ناهیان در امر به معروف و نهی از منکر نسبت به مردم باید نرم خو باشند. کسی که امر و نهی می کند، بدی ها را با خوبی دفع می کند. «وَ يَدْرَءُونَ بِالحَْسَنَةِ السَّيِّئَة ».
و همچنین حضرت علی-علیه السلام- می فرماید: «من حسن خلقه کثر محبوه و انست النفوس به؛ کسی که خلق او نیکو باشد دوستدارانش بسیار گردد و مردم به او انس گیرند .
این صفت در رسول خدا-صلی الله و آله و سلم- بود که با اخلاق نیکو و برخورد شایسته و متواضعانه اش مردم را به حقّ و راه خدا جذب کرد و از این رو بود که خداوند به پیامبر- صلی الله و آله و سلم – فرمودند: «فَبِمَا رَحْمَةٍ مِّنَ اللَّهِ لِنتَ لَهُمْ وَ لَوْ كُنتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لاَنفَضُّواْ مِنْ حَوْلِك » ؛ به مرحمت خدا بود كه با خلق مهربان گشتى و اگر تندخو و سختدل بودى مردم از گِرد تو متفرق مىشدند.
بنابراین اگر پیامبر اسلام- صلی الله و آله و سلم- تند خو و سخت دل بود بدون شک نمی- توانست مردم را به سوی خداوند دعوت کند نرمش در گفتار و برخورد، گاهی سرسخت ترین افراد را هم به زانو در می آورد و تسلیم می کند..
در حدیثی از امام حسین-علیه السلام- نیز آمده است: «کسی که امر به معروف می کند، باید گفتارش نیکو باشد ».
ممکن است افرادی که مورد امر و نهی، قرار می¬گیرند، در خود احساس شرمندگی یا شکست کنند، برای جبران این احساس می¬توانیم با کلماتی لطیف یا دعایی، دل او را به دست آوریم.
6. اخلاص
از آنجا که امر به معروف و نهی از منکر از فروع دین و از عبادات است، انسان باید برای خدا اقدام به آن کند و توقّع پاداش هم از خدا داشته باشد. انجام این وظیفه نباید با انگیزه های مادی و دنیوی آمیخته گردد، هدف باید خدا باشد نه خودنمایی و کسب وجه و موقعیت، در این صورت انسان از کار هم خسته نمی شود و از کارشکنی ها هم ناامید نمی گردد.
اخلاص عامل ارزش گذار برای اعمال است. آمران به معروف و ناهیان از منکر باید برای خدا تلاش کنند و نباید برای خودنمایی یا به قصد تحقیر دیگران، یا بر اساس سليقه شخصي حزب سياسي، عقده دروني، كينه و انتقام باشد. خداوند در قرآن می فرماید:
«وَ مِنهُْم مَّن يَلْمِزُكَ فىِ الصَّدَقَتِ فَإِنْ أُعْطُواْ مِنهَْا رَضُواْ وَ إِن لَّمْ يُعْطَوْاْ مِنهَْا إِذَا هُمْ يَسْخَطُونَ.
و بعضى از آن مردم منافق، در (تقسيم) صدقات بر تو اعتراض و خردهگيرى كنند، اگر به آنها از آن عطا شود رضايت داشته و اگر از آن چيزى به آنها داده نشود سخت خشمگين شوند. آغاز برخى انحرافها، بىادبى و جسارت به رهبر است كه از خودخواهى سرچشمه مىگيرد.
انگيزهى انتقادها، گاهى منافع شخصى است، نه دلسوزى؛ «فَإِنْ أُعْطُوا».
«فَإِنْ أُعْطُوا مِنْها رَضُوا وَ إِنْ لَمْ يُعْطَوْا» … «يَسْخَطُونَ» كينه و دشمنى و طعن و قضاوت به ناحقِ بعضى مردم، به خاطر از دست دادن منافع مادّى و شخصى است؛ آرى، ريشهى بعضى تحليلهاى نادرست، انگيزههاى درونى است.
بتابراین اگر معروف و منکر، مخلصانه انجام پذيرد، خداوند در تأثيرگذاري بهتر آن ياري رسان آمر و ناهی خواهد بود.
7.خلیفه الله بودن
خداوند خود به خوبی ها امر و از بدی ها نهی می کند.« إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسانِ وَ إيتاءِ
ذِي الْقُرْبى وَ يَنْهى عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْكَرِ وَ الْبَغْيِ يَعِظُكُمْ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُون
همانا خدا (خلق را) فرمان به عدل و احسان مىدهد و به بذل و عطاء خويشاوندان امر مىكند و از افعال زشت و منكر و ظلم نهى مىكند و به شما پند مىدهد، باشد كه موعظه خدا را بپذيريد».
بنابراین آمر به معروف و ناهی از منکر خلیفه الله است، البته خلافت الهی مقول تشکیک است؛ مانند نبوت، رسالت و ولایت که هر یک دارای درجاتی اند و برخی بر بعضی رجحان دارند؛ بنابراین کسی که مظهر اسمی از اسمای حسنای الهی است، هر چند آن اسم جزیی باشد نه کلی و کارهای الهی را به خوبی ادراک، باور و عمل کنند و به دیگران منتقل و آنها را با امر و نهی ترغیب به فضیلت و ترهیب از رذیلت کند، در حد خود خلیفه الهی است.
وظایف آمران و ناهیان
موفقیت هر فرد و هر ارگانی در این است که وظایف خود را به خوبی بشناسند و در همان حیطه بدون افراط و تفریط، به وظایف خود عمل کنند. و آمران و ناهیان از این امر مستثنی نیستند؛ در این فصل به برخی از وظایف آمر و ناهی در حیطه امر به معروف و نهی از منکر اشاره خواهد شد و این وظایف عبارتند از:
1.انتقاد از کار، نه از شخص
اگر خلافکار احساس کند شخصیت دارد و محبوب است و تنها نقطه ضعف او کار خلافش است، به راحتی آن را ترک می¬کند. در روایات می خوانیم: «چه بسا خداوند افرادی را دوست دارد، اگر چه از عمل آنها ناخشنود است ».
2. داشتن توانایی و آمادگی روحی و جسمی
با توجه به این آیه شریفه: «كُنْتُمْ خَيْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ تَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَر ِ… »
کلمه «للناس» نشان دهنده این است که آمران به معروف و ناهیان از منکر با افراد معین و به شکل انفرادی رو برو نیستند. آنان با توده مردم سر وکار دارند، زیرا خیر مردمی در هدایت و جلوگیری آنان از فساد و هبوط است؛ یعنی با همه مردم در همه شئون آنان رو به رو هستند، پس همان گونه که آمر و ناهی شخص معینی نیست، مأمور و منهی نیز شخص معینی نیست، به همین جهت امر و نهی، ناملایماتی را همراه دارد؛ مانند مخالفت سران طغیان گری و ستم در برابر این مأموریت الهی.
بر همین اساس امتی که برای ایفای رسالت سنگین امر به معروف و نهی از منکر قیام می کنند، باید از نوعی توانایی و آمادگی برخوردار باشند.
3.جلوگیری از بدعت
اگر در جامعه ای فکر الحادی یا بدعت دیگری ظهور کند، وظیفه آمر و ناهی است تا در همان جامعه به آن فکر باطل پاسخ داده شود، یعنی قلمرو اظهار مخالفت، با حوزه ظهور بدعت، باید یکی باشد.
حضرت رسول اکرم -صلی الله علیه و آله و سلم- در این باره می فرماید: «إذا ظهرت البدع فی امتی فلیظهر العالم علمه، فمن لم یفعل فعلیه لعنه الله ».
طبق بیان امیرالمومنین -علیه السلام- چنین عالمی که علم خود را کتمان می کند بدبوترین اهل قیامت مبعوث خواهند شد و همه جنبنده های کوچک زمین نیز او را لعنت می کنند. بنابراین یکی از وظایف خطیر آمران معروف و ناهیان از منکر این است اگر بدعتی در جامعه رسوخ پیدا کرد باید با شیوه صحیح از این بدعت ها جلوگیری کرده تا تمدن اصیلی را نصیب جامعه اسلامی بکنند تا در سایه آن، منطقه زیست به صورت مدینه فاضله شناخته شود.
4.میانه روی
آمر و ناهی باید در امر به معروف و نهی از منکر باید میانه رو باشد و از هرگونه خود کم بینی و ضعف و یا خشونت و تندروی به دور باشد.
5.عدم توقع مادی
یکی از صفات برجسته آمر و ناهی اخلاص در عمل می باشد که با این صفت، در فریضه امر به معروف و نهی از منکر تاثیر مثبتی خواهد داشت. اگر آمر و ناهی به خاطر این وظیفه و مأموریت از دیگران توقع اجر و مزد داشته باشند انجام این وظیفه از روی خلوص نیت نبوده و از مرحله عبوديّت خارج خواهد شد. با توجه به این آیه شریفه؛« وَ يا قَوْمِ لا أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ مالاً إِنْ أَجرِيَ إِلاَّ عَلَى اللَّه؛ اى قوم من، در برابر تبليغ رسالت خويش مالى از شما نمىطلبم. مزد من تنها با خداست.» در این آیه چند نکته مورد بررسی قرار می گیرد. درخواست نكردن مال، براى اينكه رسول خدا از جانب او مأموريّت و مسئوليّت دارد كه وظایف رسالت را انجام بدهد. و در اين صورت بر خلاف وظایف مأموريّت است كه متوقّع مزد و أجرى از ديگرى باشد، و اين معنى چون متوقّع شدن أجر و فائده است، از جانب كارگر و كارمندى كه مأموريّت دارد كارى را انجام بدهد.
6.بیان استفاده از کلمات عاطفی ، نرم و محبت آور
قرآن، انبیا را، برادر مردم معرفی می کند؛ با توجه به این آیه شریفه که خداوند می فرماید؛« إِذْ قالَ لَهُمْ أَخُوهُمْ صالِحٌ أَ لا تَتَّقُونَ . برادرشان صالح به ايشان گفت: چرا نمىترسيد؟
و همچنین لقمان و قتی فرزندش را پند می دهد از لفظ «یا بنی» استفاده می کند، این تعبیر، بهترین اهرم برای جذب مردم است.
آمر و ناهی در حیطه امر به معروف و نهی از منکر باید از کلمات؛ برادرم! خواهرم! استفاده کند تا تأثیر پذیرش بیشتری در امر و یا نهی داشته باشد.
امام علی -علیه السلام- می فرماید: مردم را به خوبی مخاطب قرار دهید و با آنان به خوبی سخن بگویید تا پاسخی زیبا بشنوید.
خداوند به موسی و هارون –علیهاالسلام- می فرماید: «هنگامی که نزد فرعون رفتید، با او به نرمی سخن بگویید. «فَقُولا لَهُ قَوْلاً لَيِّناً لَعَلَّهُ يَتَذَكَّرُ أَوْ يَخْشى ».
و کسانی که در بیانشان نوعی سنگینی است، بهتر است آن که، سخن گویی همراه خود ببرند. باتوجه به این آیه شریفه؛ «وَ أَخي هارُونُ هُوَ أَفْصَحُ مِنِّي لِساناً فَأَرْسِلْهُ مَعي رِدْءاً يُصَدِّقُني إِنِّي أَخافُ أَنْ يُكَذِّبُونِ ».
7.بوجود آوردن مقدمات تأثیر کلام
برای اینکه در جامعه بتوان خوبی ها را گسترش داد و از مفاسد جلوگیری کرد، باید نخست مقدمات نفوذ کلام و قدرت عمل را به وجود آورد؛ زیرا هر حرفی از هر کسی، در هر زمانی و با هر شرایط علمی و سنی و فکری و اجتماعی پذیرفته نمی¬شود بلکه: این امام خمینی است که فتوای اعدام سلمان رشدی را صادر می کند و به آمریکا می گوید: هیچ غلطی نمی¬تواند بکند.
مسلمانان باید در برابر مخالفان مجهز باشند. اگر از نظر علمی، تکنولوژی، تشکیلاتی، اقتصادی، نظامی و سیاسی خودکفا و مستقل باشند، می¬توانند در برابر منکرات بین المللی قیام کنند.
در امر و نهی های فردی، نیز انسان باید وارستگی¬های داشته باشد تا حرفش در جامعه خریدار داشته باشد. به هر حال، امر به معروف و نهی از منکر در صورتی واجب است که امر و نهی ما در مخاطب تأثیر بگذارد. این وظیفه آمر و ناهی است که باید از هر جهت، شرایط تأثیر کلام را به وجود آورد.
شیوه های درست امر به معروف و نهی از منکر
پیامبر اکرم -صلی الله علیه وآله و سلم- فرموند: «من امر بالمعروف فلیکن امره ذلک به معروف ؛ هرکسی امر به معروف می-کند، باید شیوه¬اش نیز معروف باشد».
نهی از منکر علاوه بر وظیفه عمومی، یک کار تخصصی است و نیاز به کارشناسی علمی، روانی، اجتماعی، تبلیغی و هنری دارد. آمرین به معروف و ناهیان از منکر باید از دانشمندان، متفکران، مصلحان و دلسوزان جامعه باشند. اگر مشاهده می¬کنیم که گاهی نهی از منکر¬ها بی¬اثر است، گناه را تنها به گردن خلافکار نیاندازیم؛ زیرا گاهی شیوه¬های واحد برای دردهای متنوع، مثل نسخه واحد برای مرضها گوناگون است و شفابخش نخواهد بود.
«وَ لَيْسَ الْبرُِّ بِأَن تَأْتُواْ الْبُيُوتَ مِن ظُهُورِهَا وَ لَاكِنَّ الْبرَِّ مَنِ اتَّقَى وَ أْتُواْ الْبُيُوتَ مِنْ أَبْوَابِهَا وَ اتَّقُواْ اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ
در نتیجه اين آيه امر مىكند به انجام دادن همه امور دنيوى و اخروى از راه صحيح و از در آن. مثل اينكه حرفهها و صنعتها را از راههاى صحيح آنها انجام دهد، يعنى علم آنها را از عالم آن ياد بگيرد و قدرت بر انجام دادن آن را به وسيله ممارست و تكرار و تجربه كه نزد عامل آن حرفه انجام مىدهد، تحصيل نمايد.
و همچنين، صنعتهاى علمى را از راههاى صحيح انجام دهد، به اين نحو كه از عالم به آن صنعت ياد گرفته، نزد او درس بخواند. باید در علوم و اعمال الهى از راههاى صحيح وارد شود، به اين گونه كه آن را نزد عالم الهى بياموزد، نزد او درس بخواند و بر آن ممارست نمايد و كارها را با اجازه و تعليم او انجام دهد. عمده در طلب كارها، طلب كردن راههاى صحيحى است .
امام رضا -علیه السلام- می¬فرماید: «من طلب الامر من وجهه لم یزل فان زل لم تخدله الحیلة ؛ هر کسی کاری را از شیوه خودش وارد شود لغزشی پیدا نخواهد کرد و اگر لغزشی رخ دهد، حیله ها و شیطنت ها او را خوار نخواهد کرد».
بنابراین برای هر معروف و منکری، از هر شخصی در هر مکانی و هر زمانی، شیوه ای خاص لازم است که اگر مراعات نشود، امکان دارد اثر منفی دهد. در این فصل چند شیوه صحیح به طور اختصار بیان می شود.
1.ایجاد محیط مساعد
یکی از عوامل مهم تکوین و تغییر انسان، شرایط مختلف محیطی، اعم از زمان، مکان و محیط اجتماعی است. در بسیاری از موارد، دست کاری محیط و فراهم آوردن محیط مناسب، می¬تواند رفتار، افکار و خصلتهای فرد را تغییر دهد و ویژگی های جدید را جایگزین سازد. این روش از طریق دیگران (آمران و ناهیان) باید اعمال شود، ولی خود فرد نیز می تواند تا حدی مؤثر باشد. شیوه هایی که برای محقق ساختن این روش، لازم است، به ترتیب عبارتند از: زمینه سازی، الگو سازی، سالم سازی محیط
0101زمینه سازی محیط
مقصود این است که با فراهم نمودن بستر مناسب، امکان پدید آمدن فضایل اخلاقی را در حد بالایی فراهم آوریم و بر عکس از ایجاد زمینه هایی که باروری منفی دارد و می¬تواند رذایل اخلاقی را بپرود، پیشگیری کنیم.
0201الگو سازی
یکی از شیوه های ایجاد محیط مساعد، پدید آوردن الگوهای شایسته در آن محیط و طرد الگوهای ناشایست است. وجود الگوهای محبوب در جامعه، به خودی خود، افراد آن محیط را به سوی آن سوق می¬دهد و مکارم اخلاقی ایشان را، دیگران الگو برداری می¬کنند.
قرآن کریم برای بهره برداری از این شیوه¬، بسیار غنی است، به ویژه آن که غالب الگوهای قرآنی جوان، تأثیر گذارند. حضرت یوسف-علیه السلام- قهرمان مقاومت در مقابل شهوت، حضرت اسماعیل-علیه السلام- نماد تسلیم در مقابل فرمان خدا و حضرت ابراهیم- علیه السلام- جوان عادت شکن و بت شکن و…
0301سالم سازی محیط
عناصر و افراد ناسالم، در هر محیط به طور طبیعی وجود دارند بدون تردید محیط فاسد و ناسالم، امر تربیت اخلاقی را دشوار و چه بسا ناممکن می¬سازد. از این رو سالم سازی محیط که تقریباً معادل احیای فریضه امر به معروف و نهی از منکر است وظیفه عقلی انسانی و نیز تکلیفی دینی برای همگان است. مقصود از این شیوه، ایجاد و احیای خوبی ها و حذف و طرد امور ناپسند، در میان آحاد جامعه است. بنابراین:
امر به معروف و نهی از منکر، به وضوح این نکته را در بر دارد که دعوت باید به یک امر شناخته شده شرعی و مطلوب عقلی باشد. از این رو هر گاه سخن از واجب یا حرام شرعی است، باید پشتوانه فرهنگی آن ایجاد شود و به عنوان یک معروف یا منکر نزد غالب مردم شناخته شود در چنین شرایطی است که امر به معروف و نهی از منکر مقبولیت و تاثیر همگانی خواهد داشت.
موارد امر به معروف و نهی از منکر باید گسترش یابد و به مصادیق خاصی که امروزه در جامعه شیوع بیشتری دارد (مثلاً؛ بد حجابی) محصور نگردد. رفتارهای خلاف اخلاق مثل؛ أخذ رشوه، تهمت زدن، غیبت کردن، باید به صورت یک فرهنگ عمومی مورد نهی و تذکرهای حساب شده قرار گیرند، تا مثلاً افراد بدحجاب احساس نکنند نهی از منکر همواره درباره آنان است.
2. روش تکریم شخصیت
شالوده و بنیاد اساسی اخلاق اسلامی، توجه دادن انسان به شرافت و کرامت ذاتی خویش است؛ «وَ لَقَدْ كَرَّمْنَا بَنىِ ءَادَمَ وَ حَمَلْنَاهُمْ فىِ الْبرَِّ وَ الْبَحْرِ وَ رَزَقْنَاهُم مِّنَ الطَّيِّبَاتِ وَ فَضَّلْنَاهُمْ عَلىَ كَثِيرٍ مِّمَّنْ خَلَقْنَا تَفْضِيلًا ».
از آنجا كه يكى از طرق تربيت و هدايت، همان دادن شخصيت به افراد است، قرآن مجيد به دنبال بحثهايى كه مشركان و منحرفان در آيات گذشته داشت، در اينجا به بيان شخصيت والاى نوع بشر و مواهب الهى نسبت به او مىپردازد، تا با توجه به اين ارزش فوق العاده به آسانى گوهر خود را نيالايد و خويش را به بهاى ناچيزى نفروشد. خداوند مىفرمايد: «ما فرزندان آدم را گرامى داشتيم؛ «وَ لَقَدْ كَرَّمْنا بَنِي آدَمَ ».
3.شیوه تغافل و تجاهل
یکی از زمینه های انجام خلاف این است که انسان احساس کند در جامعه آبرو و کرامت ندارد، عذرش پذیرفته نمی¬شود و کسی به سخن او اعتنا نمی¬کند در این صورت احساس حقارت و بی ¬آبرویی او را به هر گناهی می¬کشاند.
می توان از تغافل و تجاهل استفاده کرد، یعنی وانمود کنیم که این خطا از او سر نزده است و نیز توجیهش را بپذیریم، با اینکه به عدم صحت آن آگاهیم.
امام صادق -علیه السلام- می¬فرماید: «صلاح حال التعایش و التعاشر ملاء مکیالٍ ثلثاه فظنة و ثلثه التغافل؛ اصلاح اوضاع زندگی و معاشرت با دیگران مانند ظرفی است که دو ثلث آن زیرکی است و یک ثلث آن تغافل است».
امام علی-علیه السلام- می¬فرماید: «لاعقل کالتجاهل؛ هیچ (برخورد) خردمندانه¬ای مانند تجاهل نیست».
در این باره خداوند می¬فرماید: «فَقَدْ سَرَقَ أَخٌ لَّهُ مِن قَبْلُ فَأَسَرَّهَا يُوسُفُ فىِ نَفْسِهِ وَ لَمْ يُبْدِهَا لهَُم ؛ اگر اين دزدى كند (بعيد نيست) برادرش (يوسف) نيز از اين پيش دزدى كرد. يوسف باز قضيه را در دل پنهان كرد و به آنها اظهار نكرد».
در این آیه به وضوح می¬توان دید که حضرت یوسف خود را به تغافل زد و هیچ نگفت؛ که آن برادر، من هستم و چرا به من نسبت دزدی می¬دهید؛ زیرا حضرت یوسف-علیه السلام- می¬دانست با اظهارکردن، آنها احساس حقارت می¬کنند و از این طریق کرامت و شخصیت برادرانش شکسته می¬شود.
البته، تغافل در مورد خلافهای شخصی، جزئی و فردی است، ولی در مسائل مهم که دشمنان و کفار برای براندازی نظام اسلامی نقشه می¬کشند، تغافل بزرگترین خواست دشمنان است. خداوند در قرآن می فرماید: «وَدَّ الَّذِينَ كَفَرُواْ لَوْ تَغْفُلُون… [زيرا] كافران آرزو مىكنند كه شما از جنگافزارها و ساز و برگِ خود غافل شويد تا ناگهان بر شما يورش بَرند».
4.استفاده از روش هاى غير مستقيم
امر به معروف و نهى از منكر چه با زبان و چه با عمل به دو صورت انجام مى¬گيرد؛ مستقيم و غيرمستقيم در روش مستقيم به طور مستقيم و صريح به معروف و يا از منكر نهى مى¬شود؛ براى مثال؛ براى امر به معروف به فردى می¬گوييم: فلان عمل واجب را انجام دهيد.
اما در روش غيرمستقيم در لابلاى گفتار به او تفهيم مى¬شود كه فلان كار معروف و پسنديده را بايد انجام دهد؛ مثلاً بدون اين كه متوجه شود كه او را مورد خطاب قرار داده¬اند از فردى كه آن وظيفه واجب را انجام داده است .
حضرت على-عليه السلام- در اين باره مى¬فرمايد: «تلويح زله العاقل له من امض عتابه؛ لغزش عاقل را با كنايه به او تذكر دادن از مهم ترين شيوه هاى توبيخ است».
5. شیوه ایجاد محبت
عشق و محبت، بهترین زمینه و انگیزه برای امر به معروف و نهی از منکر است. در بخش مهمی از قرآن، خداوند نعمتهای خود را می¬شمارد تا عشق انسان را نسبت به خود زیاد کند، این زمینه¬ای است برای این که هر چه را که دوست دارد، انجام دهیم و هر چه را که او دوست ندارد، انجام ندهیم، اگر والدین الطاف و خدمات خود را برای فرزندان شماره کنند، عشق فرزندان نسبت به آنها زیاد می¬شود و فرامینشان را اطاعت می¬کنند.
کسی که می خواهد دیگری را به معروف و نیکی سفارش کند و یا از کار بدی باز دارد، بهترین راه آن است که با بیان و یاد نعمتها و الطاف الهی ابتدا او را عاشق کند، در آن صورت، عاشق هم تسلیم انجام فرامین است و هم از هر کار خلافی که معشوق دوست ندارد، پرهیز می¬کند.
قرآن که مردم را امر به عبادت می کند، می¬فرماید: «فَلْيَعْبُدُواْ رَبَّ هَاذَا الْبَيْتِ* الَّذِى أَطْعَمَهُم مِّن جُوعٍ وَ ءَامَنَهُم مِّنْ خَوْفِ * پس (به شكرانه اين دوستى) بايد يگانه خداى اين خانه (كعبه) را پرستند. همان خدايى كه به آنها هنگام گرسنگى طعام داد و از ترس و خطراتشان ايمن ساخت».
6.شیوه مخفیانه
در حدیث می¬خوانیم: «الا علمت ان بطنها منزلک و حجرها مهدک و غذائک فلا تغلط لها؛ هر کس برادر دینی خود را مخفیانه موعظه کند، او را آراسته است؛ ولی هر کس او را آشکارا موعظه کند، شرمنده¬اش کرده است».
7.مختصر گویی
در حدیث امام صادق- علیه السلام-می فرماید: «عليك بالحلم، فإنه ركن العلم، و املك نفسك عند أسباب القدرة، فإنك إن تفعل ما تقدر عليه، كنت كمن شفى غيضا، أو تداوى حقدا، أو يحب أن يذكر بالصولة، و اعلم بأنك إن عاقبت مستحقا لم تكن غاية ما توصف به إلا العدل [و لا أعرف حالا أفضل من حال العدل] و الحال التي توجب الشكر أفضل من الحال التي توجب الصبر. فقال المنصور: «وعظت فأحسنت، و قلت فأوجزت» ؛ این حدیث دلالت بر این دارد که، درست است پند نیکو است و لیکن پند زمانی تأثیر پذیری دارد که به صورت کوتاه باشد؛ اگر پند طولانی باشد مخاطب خسته می شود و به حرفهای ما گوش نمی دهد، و چنان كه می بینیم كلام حق به صورت مختصر ولی در معنى پر ارزش و سنگين است.
8.شیوه وعده وعید دادن
یکی از راههای امر به معروف و نهی از منکر، بیان وعده های اولیای خداست از آنجا که انسان برای انجام هر کار معروف و یا ترک هر کار منکری نیاز به انگیزه دارد، این وعده ها می تواند یکی از بهترین انگیزه¬ها باشد. انبیاء به مردم می¬گفتند: شما از راه انحراف خود دست بردارید و استغفار کنید، خداوند شمارا به نحو خوبی کامیاب می کند؛ خداوند در قرآن می فرماید؛
«وَ أَنِ اسْتَغْفِرُواْ رَبَّكمُْ ثمَُّ تُوبُواْ إِلَيْهِ يُمَتِّعْكُم مَّتَاعًا حَسَنًا إِلىَ أَجَلٍ مُّسَمًّى وَ يُؤْتِ كلَُّ ذِى فَضْلٍ فَضْلَهُ وَ إِن تَوَلَّوْاْ فَإِنىِّ أَخَافُ عَلَيْكمُْ عَذَابَ يَوْمٍ كَبِيرٍ .
و (تا به شما بگويم كه از گناهانتان) آمرزش از خدا طلبيد و به درگاه او توبه و انابه كنيد تا شما را تا اجل معين و هنگام مرگ لذت و بهره نيكو بخشيد و در حق هر مستحق رحمتى تفضل فرمايد، و اگر روى بگردانيد سخت از عذاب روز بزرگ قيامت بر شما مىترسم».
شیوه های نادرست
از نظر جامعه شناسی هم تأثیر و تأثر این فریضه در جامعه در بهبود روابط اجتماعی افراد و تحکیم و تعمیق آن نقش بسیار مهمی دارد و این در صورتی است که آمر و ناهی در قبال این فریضه، به صورت افراطی، تفریطی، شتابزده، مقطعی و کلیشهای عمل و برخورد نکنند و اگر از شیوه های نادرست در این امر استفاده کنند نه تنها تأثیر مثبت نخواهد داشت بلکه اثر آن منفی خواهد داشت. در این فصل به صورت مختصر به برخی از شیوه های نادرست اشاره خواهد شد.
1.قضاوت عجولانه
امام صادق-علیه السلام- برای مهمان خود خرمای مرغوبی آورد مهمان آیه¬ای از قرآن خواند؛ «ثُمَّ لَتُسْئَلُنَّ يَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعيم» مفهومش این است؛ از این نعمت ها در قیامت، مورد بازخواست قرار خواهید گرفت».
گویا به نظرش آمد که خرمای به این خوبی، چرا در منزل امام است. امام فرمود: مراد از نعمتی که در قیامت مورد باز خواست قرار گرفته می¬شود، نعمت رهبری و ولایت است و نه خرما.
این مهمان به خیال خود، خرمای عالی را خلاف زهد و مقام امامت دانست و خواست به امام تذکری بدهد. غافل از آن که، امر و نهی و تذکر نیاز به شناخت معروف و منکر دارد و با قضاوت عجولانه نمی توان هر کلامی را گفت».
2.سخت گيرى بيجا
براى دعوت به خوبى ها و جلوگيرى از بدى ها بايد ظرفيت طاقت و توانايى افراد را در نظر گرفت، براى جذب آنها به راه مستقيم و صراط هدايت از سخت گيرى هاى بيجا كه مورد نظر اسلام نيست دورى كرد. چه بسا پافشارى به انجام يك امر مستحب باعث شود فردى از واجبات هم صرف نظر كند. چه بسا اصرار بر ترك يك مكروه فردى را به انجام محرمات سوق دهد. به اين روايت تاريخى بنگريد تا آثار منفى سخت گيرى را در آن بنگريد:
دو همسايه كه يكى مسلمان و ديگرى نصرانى است گاهى با هم در مورد اسلام سخن مى گفتند، مسلمان آن قدر از اسلام تعريف كرد كه همسايه نصرانى به اسلام گرويد و اسلام را پذيرفت.
3.لحن تند
گاهی انسان کار خلافی را مشاهده می¬کند و با لحن تندی نهی می¬کند، این لحن تند منکر، بالاتر است، جایز نیست به هر گناه کاری لقب بی¬دین داد. قرآن در وصف متقین می¬فرماید: «آنان کسانی هستند که هرگاه عمل زشتی انجام دادند و یا به خویش ستم کردند، به یاد خدا بیفتد و برای گناهان خود استغفار کنند».
بنابراین صرف کار زشت و ظلم به خود، اگر به دنبالش توجه و استغفار باشد، انسان را از مدار دین بیرون نمی کند، البته به شرط اینکه اصرار بر گناه نداشته باشد.
4.تحقیر و اهانت
سخن نیکو را باید به همه مردم مراعات کرد، خواه مسلمان باشد و یا غیر مسلمان، با توجه به این آیه شریفه، ِ«وَ قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً» .
جابر از امام باقر-علیه السلام- در تفسير اين جمله نقل كرده كه منظور اين است؛
بگوئيد به مردم بهترين چيزى را كه دوست داريد به شما گفته شود؛ زيرا كه خداوند مبغوض مي دارد كسى را كه ناسزا مي¬گويد و نفرين مي¬كند و بر مردم مسلمان طعن مي¬زند و از ناسزا گفتن و شنيدن باك ندارد و در سؤال لجاجت و ستيزه مي¬كند و دوست مي دارد كسى را كه بردبار و با عفت و پارسا بوده باشد. سفيان ثورى مي¬گويد: منظور، امر به معروف و نهى از منكر است.
در قرآن، ناسزا گفتن حتی به مشرکین نهی شده است؛ زیرا آنان نیز ممکن است به مقدسات ما ناسزا بگویند.
با توجه به این آیه شریفه که خداوند می فرماید: «وَ لا تَسُبُّوا الَّذينَ يَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ فَيَسُبُّوا اللَّهَ عَدْواً بِغَيْرِ عِلْمٍ».
علاوه بر این و قتی فرد آمر به معروف و ناهی از منکر باشد دور از شأنیت او است که حرفهای رکیک و زشت از دهان او خارج شود.
5.اجبار و اکراه
سبک و شیوه هدایت قرآن، پرهیز از اکراه و اجبار است، قرآن کریم راه را به ما نشان می دهد و انتخاب را بر عهده خود فرد می گذارد و تحمیل را در پذیرش این دعوت بر نمی تابد . باتوجه به این آیه شریفه که خداوند می فرماید؛ «لا إِكْراهَ فِي الدِّينِ قَدْ تَبَيَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَيِّ …در دين هيچ اجبارى نيست. هدايت از گمراهى مشخص شده است».
پس اگر آمر و ناهی فرد را با زور و اجبار بخواهد آن را به سوی معروف سوق دهد موفق نخواهد شد؛ بله! آن فرد از دین زده می شود و سد راه دیگران خواهد شد و وظیفه آمر و ناهی است که راه درست را به آنها نشان دهند و خود با توجه به اراده و اختیاری که خداوند به آنها عطا کرده است راه درست را تشخیص دهند و آن را برگزینند.
راهکار ها و پیشنهادها
-برجسته نشان دادن شعائر دینی و مذهبی در سطح شهرها، از طریق تابلوهای خیابانی، شعارهای سازنده و مفید، دیوار نویسیهای زیبا، آرمها و طراحیهای مذهبی و…می تواند مسیر جامعه را به سوی حق قرار داد و اگر عکسها روی اجناس و کالاهای کارخانجات از حیوانات وحشی و طرحهای نامفهوم و بازیگران خارجی و… پوشیده شود، مسیر جامعه به پوچی و بی محتوایی خواهد رفت؛ و این رسالت خطیر بر عهده نویسندگان، روزنامه ها و مجلات است اینها با انتخاب کلمات و دامن زدن به مسائل و یا حذف آنها می توانند افکار و حرکت مردم را تغییر دهند. - آموزش دادن اختصاصی گروهی برای امر و نهی دیگران و داشتن مدارک لازم از قبیل کارت شناسایی امر و نهی کننده و…و دادن تسهیلات لازم از طریق دولت به این گروه هر چند که خود فرد نباید از کسی که امر و نهی می کند توقع مادی داشته باشد.
- حل کردن مشکلات اقتصادی مردم باعث می شود که مردم به راحتی به سخنان آمران و ناهیان گوش دهند.
- حضور فعال هر طلاب و روحانی متقی، در کنار نسل جوان به خصوص در مدارسها.
خاتمه و نتیجه گیری
در نظام اعتقادي اسلام، انسان داراي حياتي جمعي و زندگي اجتماعي است؛ او علاوه بر مسئوليت داشتن نسبت به عملكرد خويش در برخورد با ديگر اعضاي اين جامعه انساني هم تكاليفي بر عهده دارد.
از آنجايي كه انسان غافل است و به دليل عارض شدن فراموشی، بسياري از مواردي كه مفيد براي او است را فراموش می کند باید افراد آگاهی باشند و به وسیله شیوه های صحیح، مردم را به سوی خوبیها سوق دهند.
بايد در انجام اين فريضه الهى و دعوت به سوى حق و مبارزه با فساد، دلسوزى و حسن نيت و پاكى هدف را فراموش نكرد، و جز در موارد ضرورت از راههاى مسالمتآميز وارد شد، نبايد انجام اين وظيفه را مساوى با خشونت گرفت.
ولى متاسفانه بعضى افراد به هنگام انجام اين وظيفه، در غير مورد ضرورت، از راه خشونت آميز وارد مىشوند، و گاهى متوسل به الفاظ زشت و زننده مىگردند و لذا مىبينيم اين نوع امر به معروفها نه تنها اثر خوبى از خود نمىگذارد، بلكه گاهى نتيجه معكوس هم مىدهد، در حالى كه روش پيامبر -صلی الله علیه و آله و سلم- و سيره ائمه هدى -علیه السلام- نشان مىدهد كه آنها به هنگام اجراى اين دو وظيفه آنها را با نهايت لطف و محبت مىآميختند، و به همين دليل سرسختترين افراد به زودى در برابر آنها تسليم مىشدند.
شناخت معروف و منکر کار هر کس نیست و قدرت برخورد و تماس با افراد مختلف نیز روان شناسی تبلیغاتی لازم دارد. اما امر به معروف زمانی مؤثر است که آمران به معروف و ناهیان از منکر، از خلق و خوی عالی، اطلاعات کافی، آموزشهای لازم برخوردار باشند و از
سوی دیگر، دولت و مردم از هر گونه حمایت های قانونی و مالی دریغ نکنند.
فهرست منابع
*قرآن کریم
*نهج البلاغه
1- دیلمی، احمد، اخلاق اسلامی، چاپ نهم، قم، نشر معارف، 1381.
2-داوری، محمد، اخلاق اسلامی، قم، نشر معارف، 1388، بی نا.
3-خالقی، محمد جواد، اخلاق مدیران، نشر ندای دوست، 1384،بی جا.
4-قرائتی، محسن، امر به معروف و نهی از منکر، چاپ نوزدهم، تهران، نشر مرکز فرهنگی درسهای از قرآن، 1387.
5- حكيمي، محمد رضا، علي حكيمي، محمد حكيمي، الحياه، ترجمه احمدآرام، ج 1، چاپ چهارم، انتشارات دليل ما، 1385.
6- كلينى، محمد بن يعقوب بن اسحاق، الكافي، چاپ چهارم، تهران، دار الكتب الإسلامية، 1407 ق.
7-بحرانى اصفهانى، عبد الله بن نور، العوالم العلوم و المعارف و الأحوال من الآيات و الأخبار و الأقوال ،ج20، چاپ اول، قم، مؤسسة الإمام المهدى عجّل الله تعالى فرجه الشريف، 1413.
8 -بحرانی، سید هاشم، البرهان فی تفسیر القرآن، ج4، چاپ اول، تهران، ناشر بنیاد بعثت، 1416ق.
9-فراهیدی، خلیل بن احمد، العین، چاپ دوم، قم، انتشارات هجرت، 1410.
10-مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار الجامعه لدرر أخبار الائمه الأطهار، چاپ دوم، بیروت، نشر دار إحیاء التراث العربی، 1403ق.
11- دشتی، محمد، پیام های عاشورا و جایگاه آن در نهج البلاغه، چاپ سوم، ناشر،موسسه فرهنگی تحقیقاتی امیرالمؤمنین، 1381.بی جا.
12- مصطفوی، حسن، تفسیر روشن، ج11، چاپ اول، تهران، مرکز نشر کتاب،1380.
13- جوادی آملی، عبد الله، تفسیر تسنیم، ج15، چاپ اول، نشر اسراء، 1387.
14- محمدي ري شهري، محمد، ترجمه ميزان الحكمه، مترجم، حميد رضا شيخي، قم، ناشر دار الحديث، ج3، 1377.
15-. مکارم شیرازی، ناصر، تفسيرنمونه، چاپ اول، تهران، دارالکتاب الاسلامیه، 1374.
16- بروجردى، سيد محمد ابراهيم، تفسير جامع، چاپ ششم، تهران، انتشارات صدر، 1366 ش.
17- مترجمان، ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، تحقیق رضا ستوده، چاپ اول، تهران، انتشارات فراهانی،1360.
18- قرائتی، محسن، تفسیر نور، چاپ یانزدهم، تهران، انتشارات مرکز فرهنگی درسهایی از قرآن، 1383.
19- موسوی همدانی، سید محمد باقر، ترجمه تفسیر المیزان، چاپ پنجم، قم، انتشارات اسلامی، 1374.
20- خانی رضا، حشمت الله، ترجمه بیان السعاده فی مقامات العباده، ج2، چاپ اول، تهران، مرکز چاپ و انتشارات دانشگاه پیام نور، 1372.
21- خمینی، روح الله، ترجمه تحریر الوسیله، مترجم؛ سید محمد باقر موسوی، جلد 2، چاپ اول، قم، انتشارات دارالعلم، 1386.
22- خسروی، غلامرضا، ترجمه راغب اصفهانی، چاپ دوم، 1374.
23- مطهری، مرتضی، حماسه حسینی، ج 1و2، چاپ 64، تهران، انتشارات صدرا، 1388.
24- قائمی مقدم، محمد رضا، روشهای آسیب زا در تربیت از منظر تربیت اسلامی، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه،1384.
25- تمیمی آمدی، عبدالواحد بن محمد، غررالحکم و درالکلم، جلد3، چاپ دوم، قم، دارالکتاب الاسلامیه، 1410ق.
26- قرشی بنایی، سید علی اکبر، قاموس قرآن، چاپ ششم، تهران، ناشر دارالکتاب الاسلامیه،1412.
27-دهخدا، علي اكبر، لغت نامه دهخدا، چاپ اول، تهران، انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، 1372.
28-حر حاملي، حسن، وسائل الشيعه، ج 16، تهران، المكتبه الاسلاميه، 1377.
29-مصطفوی، حسن، مصباح الشريعة و مفتاح الحقيقة، ترجمه مصطفوی، چاپ اول، تهران، نشر انجمن اسلامی حکمت و فلسفه ایران، 1360ش.
30-www.hawzah.net.
